1. Wprowadzenie
Brzmienie art. 1 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661 z późn. zm.) – u.o.p.z. – przesądza jednoznacznie o tym, że przedmiotem zainteresowania ustawodawcy z punktu widzenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego istotne są jedynie te czyny zabronione pod groźbą kary, które na gruncie ustawy z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 z późn. zm.) – k.k.s. – stanowią przestępstwo skarbowe. Przepis art. 53 § 2 k.k.s. definiuje pojęcie przestępstwa, zaś w § 3 tego artykułu zawarta jest definicja pojęcia wykroczenie.
W świetle powyższego należy stwierdzić, że wolą ustawodawcy przyjmującego ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w obowiązującym kształcie było to, aby odpowiedzialność podmiotu zbiorowego w przypadku czynów zabronionych przez Kodeks podlegała realizacji jedynie w odniesieniu do tych, których ciężar gatunkowy jest znaczny, biorąc pod uwagę zarówno skutki ich popełnienia, charakter naruszanego dobra podlegającego prawnej ochronie, jak również potrzebę ogólnie pojętej prewencji z uwagi na interes podmiotów, których dobra są naruszane w następstwie popełnianego czynu zabronionego.
Wszędzie tam, gdzie dochodzi do popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary przewidzianej w Kodeksie (przy spełnieniu pozostałych przesłanek, od zaistnienia których uzależniona jest realizacja odpowiedzialności podmiotu zbiorowego) niebędącego przestępstwem skarbowym, podmiot zbiorowy nie będzie ponosił odpowiedzialności na zasadach ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Popełnienie wykroczenia skarbowego przez jedną z osób wymienionych w art. 3 u.o.p.z. w okolicznościach wskazanych w art. 5 tejże, nie pociąga za sobą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, nawet wówczas gdy przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, niezależnie od jej charakteru (majątkową lub niemajątkową).
2. Katalog przestępstw skarbowych, z których popełnieniem związana jest odpowiedzialność podmiotu zbiorowego
Jak wspomniano powyżej, katalog przestępstw skarbowych, z popełnieniem których wiąże się odpowiedzialność podmiotu zbiorowego, został zdefiniowany w art. 16 ust. 2 u.o.p.z. Ustawodawca podzielił przestępstwa na 4 kategorie posługując się podziałem wynikającym z Kodeksu. Pierwszą stanowią przestępstwa przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji, określone w art. 54 § 1 i 2, art. 55 § 1 i 2, art. 56 § 1 i 2, art. 58 § 2 i 3, art. 59 § 1-3, art. 60 § 1-3, art. 61 § 1, art. 62 § 1-4, art. 63 § 1-4, art. 64 § 1, art. 65 § 1-3, art. 66 § 1, art. 67 § 1 i 2, art. 68 § 1, art. 69 § 1-3, art. 70 § 1-4, art. 71-72, art. 73 § 1, art. 73a § 1 i 2, art. 74 § 1-3, art. 75 § 1 i 2, art. 76 § 1 i 2, art. 77 § 1 i 2, art. 78 § 1 i 2, art. 80 § 1-3, art. 80a § 1, art. 82 § 1 oraz art. 83 § 1 k.k.s.
Do drugiej zaliczone są przestępstwa przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami, określone w art. 85 § 1 i 2, art. 86 § 1-3, art. 87 § 1-3, art. 88 § 1 i 2, art. 89 § 1 i 2, art. 90 § 1 i 2, art. 91 § 1-3, art. 92 § 1 i 2, art. 93, 94 § 1 i 2 oraz art. 95 § 1 k.k.s.
W trzeciej znajdują się przestępstwa przeciwko obrotowi dewizowemu, określone w art. 97 § 1-3, art. 98 § 1, art. 99 § 1 i 2, art. 101 § 1, art. 102 § 1, art. 103 § 1, art. 104 § 1, art. 105 § 1, art. 106 § 1, art. 106a § 1, art. 106b § 1, art. 106c § 1, art. 106d § 1, art. 106i § 1 oraz art. 106j § 1 k.k.s.
Czwarta kategoria to przestępstwa przeciwko organizacji gier hazardowych, określone w art. 107 § 1-3, art. 107a § 1, art. 108, art. 109, art. 110 oraz art. 110a k.k.s.
Powyższy katalog stanowi zbiór zamknięty. Oznacza to, że podmiot zbiorowy może być pociągnięty do odpowiedzialności na zasadach określonych w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wyłącznie w związku z faktem popełnienia ww. przestępstw skarbowych.
3. Charakter odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w przypadku przestępstw skarbowych
Niezależnie od tego, czy odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w konkretnym przypadku związana jest z faktem popełnienia przestępstwa skarbowego, czy też innego niż skarbowe (wymienionego w art. 16 u.o.p.z.), charakter tej odpowiedzialności nie ulega zmianie i nigdy nie staje się odpowiedzialnością o charakterze pierwotnym.
Zgodnie z art. 4 u.o.p.z. podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli fakt popełnienia czynu zabronionego wymienionego w art. 16 tejże, przez osobę, o której mowa w art. 3 u.o.p.z., został potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę, wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy.
Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego na zasadach ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych nie może być inicjowane i prowadzone w sytuacji, gdy w stosunku do osoby wymienionej w art. 3 u.o.p.z. nie zostało wydane prawomocne orzeczenie wymienione w art. 4 u.o.p.z. Innymi słowy, dla legalności postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w związku z popełnieniem przestępstwa skarbowego istotne jest to, że nie może ono poprzedzać postępowania karnego skarbowego zmierzającego do orzeczenia odpowiedzialności karnej skarbowej i wymierzenia kary sprawcy czynu zabronionego będącego przestępstwem skarbowym, wymienionym w art. 16 ust. 2 u.o.p.z. Od powyższej reguły nie ma wyjątków. Oznacza to, że odpowiedzialność podmiotu zbiorowego ma wtórny charakter. Dla realizacji tej odpowiedzialności nie jest wystarczającą przesłanką ustalenie, że osoba o której mowa w art. 3 u.o.p.z., popełniła przestępstwo skarbowe wymienione w art. 16 tejże, w okolicznościach, o których wspomina art. 5 u.o.p.z. Konieczne w tym zakresie jest potwierdzenie ww. faktów jednym z orzeczeń sądu karnego, wymienionych w art. 4 u.o.p.z., mających status prawomocności.
Na następczy, tj. wtórny charakter odpowiedzialności podmiotu zbiorowego wskazał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 3 listopada 2004 r., K 18/2003, stwierdzając iż: „Istotą odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest jej charakter wtórny, tzn. jest możliwa dopiero po stwierdzeniu (prawomocnym wyrokiem skazującym lub przynajmniej orzeczeniem równoważnym mu w tym sensie, że potwierdzającym zarówno sam fakt popełnienia czynu jak i jego zawinienie) popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną wymienioną w art. 3 ustawy".
Aleksander Dąbrowski
Brzmienie art. 1 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661 z późn. zm.) – u.o.p.z. – przesądza jednoznacznie o tym, że przedmiotem zainteresowania ustawodawcy z punktu widzenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego istotne są jedynie te czyny zabronione pod groźbą kary, które na gruncie ustawy z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 z późn. zm.) – k.k.s. – stanowią przestępstwo skarbowe. Przepis art. 53 § 2 k.k.s. definiuje pojęcie przestępstwa, zaś w § 3 tego artykułu zawarta jest definicja pojęcia wykroczenie.
W świetle powyższego należy stwierdzić, że wolą ustawodawcy przyjmującego ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w obowiązującym kształcie było to, aby odpowiedzialność podmiotu zbiorowego w przypadku czynów zabronionych przez Kodeks podlegała realizacji jedynie w odniesieniu do tych, których ciężar gatunkowy jest znaczny, biorąc pod uwagę zarówno skutki ich popełnienia, charakter naruszanego dobra podlegającego prawnej ochronie, jak również potrzebę ogólnie pojętej prewencji z uwagi na interes podmiotów, których dobra są naruszane w następstwie popełnianego czynu zabronionego.
Wszędzie tam, gdzie dochodzi do popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary przewidzianej w Kodeksie (przy spełnieniu pozostałych przesłanek, od zaistnienia których uzależniona jest realizacja odpowiedzialności podmiotu zbiorowego) niebędącego przestępstwem skarbowym, podmiot zbiorowy nie będzie ponosił odpowiedzialności na zasadach ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Popełnienie wykroczenia skarbowego przez jedną z osób wymienionych w art. 3 u.o.p.z. w okolicznościach wskazanych w art. 5 tejże, nie pociąga za sobą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, nawet wówczas gdy przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, niezależnie od jej charakteru (majątkową lub niemajątkową).
2. Katalog przestępstw skarbowych, z których popełnieniem związana jest odpowiedzialność podmiotu zbiorowego
Jak wspomniano powyżej, katalog przestępstw skarbowych, z popełnieniem których wiąże się odpowiedzialność podmiotu zbiorowego, został zdefiniowany w art. 16 ust. 2 u.o.p.z. Ustawodawca podzielił przestępstwa na 4 kategorie posługując się podziałem wynikającym z Kodeksu. Pierwszą stanowią przestępstwa przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji, określone w art. 54 § 1 i 2, art. 55 § 1 i 2, art. 56 § 1 i 2, art. 58 § 2 i 3, art. 59 § 1-3, art. 60 § 1-3, art. 61 § 1, art. 62 § 1-4, art. 63 § 1-4, art. 64 § 1, art. 65 § 1-3, art. 66 § 1, art. 67 § 1 i 2, art. 68 § 1, art. 69 § 1-3, art. 70 § 1-4, art. 71-72, art. 73 § 1, art. 73a § 1 i 2, art. 74 § 1-3, art. 75 § 1 i 2, art. 76 § 1 i 2, art. 77 § 1 i 2, art. 78 § 1 i 2, art. 80 § 1-3, art. 80a § 1, art. 82 § 1 oraz art. 83 § 1 k.k.s.
Do drugiej zaliczone są przestępstwa przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami, określone w art. 85 § 1 i 2, art. 86 § 1-3, art. 87 § 1-3, art. 88 § 1 i 2, art. 89 § 1 i 2, art. 90 § 1 i 2, art. 91 § 1-3, art. 92 § 1 i 2, art. 93, 94 § 1 i 2 oraz art. 95 § 1 k.k.s.
W trzeciej znajdują się przestępstwa przeciwko obrotowi dewizowemu, określone w art. 97 § 1-3, art. 98 § 1, art. 99 § 1 i 2, art. 101 § 1, art. 102 § 1, art. 103 § 1, art. 104 § 1, art. 105 § 1, art. 106 § 1, art. 106a § 1, art. 106b § 1, art. 106c § 1, art. 106d § 1, art. 106i § 1 oraz art. 106j § 1 k.k.s.
Czwarta kategoria to przestępstwa przeciwko organizacji gier hazardowych, określone w art. 107 § 1-3, art. 107a § 1, art. 108, art. 109, art. 110 oraz art. 110a k.k.s.
Powyższy katalog stanowi zbiór zamknięty. Oznacza to, że podmiot zbiorowy może być pociągnięty do odpowiedzialności na zasadach określonych w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wyłącznie w związku z faktem popełnienia ww. przestępstw skarbowych.
3. Charakter odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w przypadku przestępstw skarbowych
Niezależnie od tego, czy odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w konkretnym przypadku związana jest z faktem popełnienia przestępstwa skarbowego, czy też innego niż skarbowe (wymienionego w art. 16 u.o.p.z.), charakter tej odpowiedzialności nie ulega zmianie i nigdy nie staje się odpowiedzialnością o charakterze pierwotnym.
Zgodnie z art. 4 u.o.p.z. podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli fakt popełnienia czynu zabronionego wymienionego w art. 16 tejże, przez osobę, o której mowa w art. 3 u.o.p.z., został potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę, wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy.
Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego na zasadach ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych nie może być inicjowane i prowadzone w sytuacji, gdy w stosunku do osoby wymienionej w art. 3 u.o.p.z. nie zostało wydane prawomocne orzeczenie wymienione w art. 4 u.o.p.z. Innymi słowy, dla legalności postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego w związku z popełnieniem przestępstwa skarbowego istotne jest to, że nie może ono poprzedzać postępowania karnego skarbowego zmierzającego do orzeczenia odpowiedzialności karnej skarbowej i wymierzenia kary sprawcy czynu zabronionego będącego przestępstwem skarbowym, wymienionym w art. 16 ust. 2 u.o.p.z. Od powyższej reguły nie ma wyjątków. Oznacza to, że odpowiedzialność podmiotu zbiorowego ma wtórny charakter. Dla realizacji tej odpowiedzialności nie jest wystarczającą przesłanką ustalenie, że osoba o której mowa w art. 3 u.o.p.z., popełniła przestępstwo skarbowe wymienione w art. 16 tejże, w okolicznościach, o których wspomina art. 5 u.o.p.z. Konieczne w tym zakresie jest potwierdzenie ww. faktów jednym z orzeczeń sądu karnego, wymienionych w art. 4 u.o.p.z., mających status prawomocności.
Na następczy, tj. wtórny charakter odpowiedzialności podmiotu zbiorowego wskazał Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 3 listopada 2004 r., K 18/2003, stwierdzając iż: „Istotą odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest jej charakter wtórny, tzn. jest możliwa dopiero po stwierdzeniu (prawomocnym wyrokiem skazującym lub przynajmniej orzeczeniem równoważnym mu w tym sensie, że potwierdzającym zarówno sam fakt popełnienia czynu jak i jego zawinienie) popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną wymienioną w art. 3 ustawy".
Aleksander Dąbrowski